Een oude schildering

Naast de indrukwekkende grote kathedraal in Salisbury, Zuid Engeland, is dit kleine kerkje, gewijd aan St.Thomas, slechts een miniatuur. Toch kiezen we, min of meer geleid door intuïtie, voor dit oude gebouw. Eenmaal door de houten deuren binnen de dikke muren overvalt ons de stilte. In deze koele, gewijde ruimte moeten mijn ogen even wennen aan het schaarse licht, dat door de hoge glas-in-lood ramen naar binnen valt. Ergens in een hoek steek ik een kaarsje aan en zet dat tussen de vele andere vlammetjes, die dit deel van de kerk verlichten. Gedachten nemen me even mee naar dierbare overledenen en hun binding met ruimten, waar zoveel jaren in de stilte gebeden is.

Als we rondlopen vangt een vrijwilligster onze aandacht. Ze wijst ons enthousiast op een muurschildering hoog boven onze hoofden. Het is ongeveer op de scheiding tussen de plaats waar vroeger het altaar stond en de ruimte voor de gelovigen. Het stelt het laatste oordeel voor, een verhaal uit het laatste bijbelboek, ook wel De Rechtvaardige Rechter, genoemd. Een Christusfiguur zit in het midden, aan zijn rechterhand, voor ons links op de schildering, wijst hij mensen naar de hemel en aan zijn linkerhand, voor ons rechts, bevinden zich mensen die hij kennelijk naar de hel stuurt.

Onlangs is deze prachtige schildering bij toeval ontdekt door enkele schilders. Het schilderwerk blijkt eeuwenlang verstopt te zijn geweest onder een dikke laag witkalk, die waarschijnlijk tijdens de periode van de beeldenstorm in 1566 is aangebracht. Misschien gebeurde dat om het voor latere tijden veilig te stellen, want gedurende de periode van de beelden storm werden veel beelden en religieuze voorstellingen in kerken verwoest. Na de ontdekking hebben enkele restaurateurs het kalk met veel zorg weer verwijderd en daarna met uiterste precisie de hele voorstelling weer nieuw leven ingeblazen. Sindsdien zijn de kerkleden best trots op hun prachtige voorstelling, die waarschijnlijk al aan het begin van de 14e eeuw is aangebracht.

In een boekwinkel in die plaats horen we even later een interessant verhaal over die voorstelling in de kerk. Volgens de verkoper daar, heeft de schilder gebruik gemaakt van voor hem bekende personen. Degenen die volgens hem goed leefden, mochten van hem naar de hemel, maar anderen schilderde hij aan de andere kant. Nu schijnt er een vrouw geweest te zijn, die zichzelf herkende. Toen ze haar beeld daar hoog in de kerk geschilderd zag tussen de figuren die naar de hel moesten, schrok ze erg. “Denken de mensen zo over mij? “, moet ze hebben gedacht. Ze heeft daarna haar leven totaal omgegooid en is allerlei vormen van liefdadigheid gaan doen. We glimlachen om dit markante verhaal en beseffen, dat we nooit zullen weten of het op waarheid berust, omdat we nu vele eeuwen later leven. Een feit is, dat er best zo iemand kan hebben bestaan.

Geschiedenis

Dat een schilder gebruik maakte van bekende figuren op dit soort schilderingen, blijkt niet zo vreemd in die tijd. Het gebeurde veel vaker. In de late Middel Eeuwen zijn veel grote kerken en kathedralen gebouwd, veelal in de gotische stijl. Dat bracht naast veel licht door de grote ramen, ook meer mogelijkheden om versieringen aan te brengen. Naast beelden, kwamen er prachtige glas in lood ramen, waarin door kunstenaars mooie bijbel verhalen werden afgebeeld. Ook werden er schilderingen aangebracht op de hoge witte muren en vaak ook op plafonds. Omdat de meeste mensen in die tijd nog niet konden lezen of schrijven en de diensten vaak ik het latijn werden gesproken, kende men vaak de verhalen uit de bijbel nog niet. Op deze manier kwamen die voor hen in de kerk tot leven.

Het bekende verhaal uit Openbaringen, in de kerk van Salisbury, is nier zomaar gekozen. Het blijkt, dat het in veel kathedralen en kerken is geschilderd. Veel kerkleiders en ook rijke mensen betaalden veel geld aan grote, bekende schilders voor een afbeelding van het werk: “De rechtvaardige Rechter” in hun kerk. Bekend is het drieluik van de gebroeders van Eyck in de Belgische stad Gent. Het kunstwerk heet : De aanbidding van het Lam”. Het is geschilderd in 1435 en in 1935 (vijfhonderd jaar later,) is het rechterdeel, met de naam De Rechtvaardige Rechter, gestolen. Dat deel is nooit teruggevonden en is nu vervangen door een replica, dat door een andere schilder is nagemaakt.

We vinden dit verhaal nog veel vaker afgebeeld. Enkele voorbeelden daarvan zijn:

1) Michel Angelo’s werk in Rome. ( 1535 ) Omdat hij volgens de kerkleiders daar te veel naakte mensen op had geschilderd, moest iemand anders er bedekkende kleding overheen schilderen.

2) Lucas van Leyden schilderde het in 1527. Dat werk hangt in de Lakenhal in leiden. Het overleefde de beeldenstorm in 1566. 3)In Brugge hangt een werk van Jheronimus Bosch,

4) In Antwerpen een van Rubens, die in 1625 een zelfportret en dat van zijn kinderen en vrienden in het werk opnam. 5)Hans Memling een Vlaamse schilder gebruikte ook zijn eigen beeltenis en dat van zijn vrouw op het werk. Nu te vinden in Gdansk. 6)In Wenen is tenslotte een werk van Jeroen Bosch met allerlei fantasiefiguren.

In die roerige tijden van de M.E. was er veel oorlog en woedde de pest, een ziekte waar veel mensen aan stierven. Er waren vrije bendes, die moorden en plunderden en ook het pauselijk chisma, waarin meerder pausen beweerden de wettige paus te zijn, speelden een rol van betekenis. Het is mogelijk, dat de kerkleiders hun gemeenteleden wilden wijzen op het verhaal van de Rechtvaardige Rechter om ze te herinneren aan het geloof en een toekomstig oordeel door God, waar alle mensen na hun dood verantwoording moesten afleggen voor hun daden. Het diende dus als waarschuwing en aansporing tot een vroom leven. Zo konden ze de gelovigen ook een beetje controleren en ze dwingen tot de gangbare morele normen.

Inmiddels is er veel veranderd in de wereld en in ons denken over het geloof. We weten immers dat veel verhalen uit de bijbel niet zo letterlijk bekeken moeten worden. Ze helpen ons op weg om een ander mens te worden. Het gaat immers om onze innerlijke groei en het wezen van de dingen. Ik denk dat je zelf verantwoordelijk bent voor de manier waarop je wilt en kunt leven. Het is de moeite waard om kennis te nemen van de verhalen, maar jij beslist zelf wat je er mee doet. Ik hoop dat ze mij op weg helpen een beetje dichter bij de bron te komen, de universele bron die in mijzelf woont, en die je ook God kunt noemen.